نقش بازرس در شرکت های سهامی

شرکت در لغت از ریشه ‎ی «شَرَکَ» به معنای شریک شدن، مشارکت، آمیزش و اختلاط است.
شرکت در حقوق تجارت شخصیت حقوقی مستقلی است که به‎ موجب قراردادی بین دو یا چند نفر ایجاد می‎شود و به انجام امور تجارتی می‎پردازد.
از میان شرکت‎های تجاری تنها شرکت سهامی به موجب قانون تجارت الزاماً تحت کنترل بازرس یا بازرسان قرار دارد.
البته برای شرکت‎های تعاونی نیز طبق قانون شرکت‎های تعاونی بازرس تعیین می‎شود.
بازرسی یکی از ارکان شرکت است که قانون وظایف آن را معین می‎نماید و در انجام وظایفش مستقل از ارکان دیگر شرکت مانند مجمع عمومی و هیأت مدیره عمل می‎کند.
نقش بازرس در شرکت های سهامی را این مطلب به طور کامل توضیح خواهیم داد.

شرکت سهامی

برابر ماده‎ی ۱ لایحه‎ی قانونی مصوب ۱۳۴۷، شرکت سهامی شرکتی است که سرمایه آن به سهام تقسیم شده و مسئولیت سهام‎داران در این شرکت محدود به مبلغ اسمی سهام آن‎ها است.
شرکت سهامی به دو نوع تقسیم می‎شود که عبارتند از شرکت سهامی عام و شرکت سهامی خاص.
شرکت سهامی عام شرکتی است که مؤسسین آن، قسمتی از سرمایه‎ی شرکت را از طریق فروش سهام به مردم تأمین می‎نمایند.
شرکت سهامی خاص شرکتی است که تمام سرمایه‎ی آن در زمان تأسیس منحصراً توسط مؤسسین تأمین می‎شود.
صاحبان سهام در شرکت‎های سهامی به طور انفرادی حق بررسی و دخالت در امور شرکت را ندارند.

مجمع عمومی صاحبان سهام نیز وقت و آگاهی کافی برای بررسی معاملات و حساب‎های شرکت را ندارند.
مجمع عمومی نیز تنها یک‎بار در سال تشکیل می‎گردد و سهام‎داران در طول سال دخالتی در امور شرکت ندارند.
به همین جهت قانون برای نظارت در حساب‎ها و معاملات شرکت سهامی، بازرسی را تعیین نموده است.

انتخاب بازرس

هر شرکت سهامی باید حداقل یک بازرس داشته باشد. هم‎چنین مطابق (ماده‎ی۱۴۶ ل.ق ) باید یک یا چند بازرس علی‎البدل انتخاب کرد تا در صورت داشتن عذر (مانند بیماری) یا فوت یا استعفا یا از دست دادن شرایط لازم برای بازرسی یا نپذیرفتن سمت بازرسی توسط بازرس یا بازرسان اصلی، بازرس یا بازرسان علی‎البدل وظایف بازرسی را انجام دهند.
در صورتی که بازرس اصلی به علت داشتن عذری نتوانسته بود وظایف مربوط به بازرسی را انجام دهد، پس از رفع عذر وظایف بازرس علی‎البدل به پایان می‎رسد.

چنان‎چه بازرس اصلی فوت نماید یا استعفا دهد یا شرایط لازم برای بازرسی را از دست بدهد یا سمت بازرسی را قبول ننماید، وظایف بازرس علی‎البدل در پایان مهلتی که برای بازرسی بازرس اصلی معین شده بود پایان می‎پذیرد.
انتخاب اولین بازرس یا بازرسان شرکت سهامی عام با مجمع عمومی مؤسس و انتخاب اولین بازرس یا بازرسان شرکت سهامی خاص بوسیله‎ی سهام‎داران و با تنظیم صورت‎جلسه و امضای آن انجام می‎شود.(ماده‎ی ۱۴۵ ل.ق)
انتخاب بازرس یا بازرسان در دفعات بعدی در همه‎ی شرکت‎های سهامی توسط مجمع عمومی عادی صورت می‎گیرد. (ماده‎ی۱۴۴ ق.ت)
نسخه‎ای از صورت‎جلسه‎ی مجمع عمومی دایر بر انتخاب بازرس یا بازرسان باید به مرجع ثبت شرکت‎ها ارسال شود. (ماده‎ی۱۰۶ل.ق)
همچنین باید نام و مشخصات بازرس یا بازرسان پس از انتخاب در روزنامه‎ی رسمی و روزنامه‎ی کثیر‎الانتشاری که آگهی‎های مربوط به شرکت در آن درج می‎شود، منتشر گردد.
چنان‎چه مجمع عمومی بازرس تعیین ننماید یا یک یا چند نفر از بازرسان به دلایلی نتوانند گزارش بدهند یا از دادن گزارش امتناع نمایند، دادگاه عمومی واقع در محلی که مرکز شرکت در آن‎جا قرار دارد، به تقاضای هر فرد ذی‎نفعی بازرس را به تعدادی که در اساسنامه‎ی شرکت مقرر شده است انتخاب مینماید تا وظایف مربوط به بازرسی را تا انتخاب بازرس توسط مجمع عمومی انجام دهند.(ماده‎ی۱۵۳ ل.ق)

شرایط بازرس

اگرچه درخصوص شرایط بازرس در شرکت سهامی خاص مقرراتی وجود ندارد اما آیین‎نامه‎ی اجرایی تبصره‎ی ماده‎ی۱۴۴ ل.ق مصوب۱۳۵۰ شرایط لازم برای بازرسان شرکت‎های سهامی عام را تعیین نموده:
-داشتن حسن شهرت و نداشتن پیشینه‎ی کیفری مؤثر
-داشتن درجه‎ی لیسانس یا بالاتر در یکی از رشته‎های متناسب با وظایف و مسئولیت‎های بازرسی به تشخیص کمیسیون مذکور در ماده‎ی دو
-داشتن حداقل۵ سال تجربه متناسب با وظایف و مسئولیت‎های بازرسی به تشخیص کمیسیون مذکور در ماده‎ی دو
-عدم اشتغال به نمایندگی مجلس
-عدم اشتغال به‎طور تمام وقت در مؤسسات وابسته به دولت و شهرداری‎های وابسته به آن‎ها.

* هم‎چنین مجمع عمومی و یا دادگاه نمی‎توانند اشخاصی را که طبق ماده‎ی۱۴۷ ل.ق از انتخاب شدن به عنوان بازرس منع شده‎اند، به این سمت برگزینند.
ماده‎ی۱۴۷ ل.ق در خصوص ممنوع بودن همسر مدیران و مدیرعامل از انتخاب شدن به سمت بازرسی ساکت است اما می‎توان گفت او نیز از انتخاب شدن به عنوان بازرس ممنوع است، زیرا علت ممنوعیت خویشاوندان طبق این ماده، وجود رابطه‎ی خویشاوندی است که احتمال تبانی را افزایش می‎دهد و این مطلب در مورد همسر نیز صدق می‎کند.

ضمانت اجرای عدم انتخاب صحیح بازرس

در صورتی که شخص یا اشخاصی بدون رعایت مقرات ماده‎ی ۱۴۷ ل.ق به عنوان بازرس انتخاب شوند و مجمع عمومی صورت دارایی و ترازنامه و حساب سود و زیان شرکت را براساس گزارش این اشخاص تصویب نماید، این تصویب معتبر نیست. (ماده‎ی۱۵۲ ل.ق)
البته در این صورت هر ذی‎نفعی می‎تواند تقاضای بطلان تصمیم مجمع عمومی را از دادگاه بنماید. (ماده‎ی۲۷۰ ل.ق)
در صورتی‎که قبل از صدور حکم به بطلان تصمیم مجمع عمومی بازرس دیگری که مطابق مقررات انتخاب شده است حساب‎ها را تأیید نماید دادگاه قرار سقوط دعوای بطلانِ تصمیمِ مجمع عمومی را صادر می‎کند.(ماده‎ی۲۷۱ ل.ق)
قانون‎گذار برای اشخاصی که با آگاهی از وجود ممنوعیت قانونی، سمت بازرسی را می‎پذیرند مجازات تعیین نموده است.

مدت مأموریت بازرسان

مدت مأموریت بازرس در شرکت سهامی یک سال از تاریخ انتخاب شدن به سمت بازرس است. البته انتخاب مجدد بازرس یا بازرسان جایز است. (ماده‎ی ۱۴۴ ل.ق)
حداکثر مدت مأموریت بازرسان در قانون معین نشده است.
بنابراین مدت مأموریت بازرسان همان است که در اساسنامه قید می‎شود.
درصورتی‎که مدت مأموریت بازرس یا بازرسان به اتمام برسد اما بازرس یا بازرسان جدید انتخاب نشده باشند، همان بازرس یا بازرسان تا انتخاب بازرس جدید باید وظایف مربوط به بازرسی را انجام دهند.
مدت مأموریت بازرس یا بازرسانی که دادگاه انتخاب می‎نماید با انتخاب بازرس یا بازرسان جدید توسط مجمع عمومی پایان می‎پذیرد.

حق‎الزحمه‎ی بازرس

برابر ماده‎ی ۱۵۵ ل.ق تعیین حق‎الزحمه‎ی بازرس با مجمع عمومی عادی است. البته قانون نحوه‎ی تعیین حق‎الزحمه را مشخص ننموده است.
البته میزان حق‎الزحمه‎ی بازرس باید متناسب با حجم کار بازرس و درآمد شرکت باشد.

عزل و استعفای بازرس

مجمع عمومی عادی هر موقع بخواهد می‎تواند بازرس را عزل نماید مشروط به این‎که جانشین بازرس را نیز معین کند. (ماده‎ی ۱۴۴ ل.ق) بازرس به دلیل عزل خود نمی‎تواند درخواست خسارت نماید.
هم‎چنین بازرس می‎تواند قبل از پایان مدتِ بازرسی استعفا نماید.

وظایف بازرس (نقش بازرس در شرکت های سهامی)

بازرس شرکت سهامی وظایف متعددی برعهده دارد که در زیر به آن‎ها اشاره می‎شود:

الف) بررسی حساب‎ها

بازرس مکلف است درستی و صحت حساب‎های شرکت را تأیید نماید. (ماده‎ی۱۴۸ ل.ق)
بنابراین بازرس باید اعداد و ارقام موجود در حساب‎ها را بررسی نماید تا درست محاسبه شده باشد.
بررسی اصالت اوراق و اسناد نیز برعهده‎ی او می‎باشد. یعنی باید بررسی نماید تا مطالب غیر واقعی در اسناد نیامده باشد و یا اوراق مجعول در بین اسناد وجود نداشته باشد.
کار بازرس شرکت جنبه‎ی نظارتی دارد.
یعنی در‎صورت صحیح‎بودن حساب‎ها بازرس آن‎ها را تصدیق می‎نماید و در صورت عدم صحت حساب‎ها نظر خودش را با ذکر مواردی که تصدیق نمی‎کند و دلایل آن به مجمع عمومی تسلیم نماید.

ب) اطلاع‎رسانی

در زمان تشکیل مجمع عمومی عادی، بازرس یا بازرسان باید گزارش جامعی راجع به وضع شرکت به مجمع عمومی عادی تسلیم نمایند. (ماده‎ی۱۵۰ ل.ق)
بازرس مکلف است ضمن گزارش جزییات معامله‎ی بین شرکت و هر کدام از مدیران یا مدیرعامل، نظر خود را درباره‎ی چنین معامله‎ای به مجمع عمومی عادی ارائه نماید. (ماده‎ی۱۲۹ ل.ق)
بازرس باید گزارش‎هایی را طبق قانون به مجمع عمومی فوق‎العاده تسلیم نماید.
علاوه براین بازرس باید هرگونه تخلف یا تقصیرِ مدیران و مدیرعامل را در امور شرکت به اولین مجمع عمومی گزارش دهد. هم‎چنین درصورتی‎که از وقوع جرمی مطلع شوند باید به مرجع قضایی صلاحیت‎دار اعلام نموده و نیز جریان را به اولین مجمع عمومی گزارش دهند. (ماده‎ی۱۵۱ ل.ق)
بازرس یا بازرسان شرکت مکلف هستند هرگونه تخلفی از مقررات قانونی و اساسنامه‎ی شرکت در مورد سهام وثیقه‎ی مدیران مشاهده کنند به مجمع عمومی عادی گزارش دهند. (ماده‎ی۱۱۷ ل.ق)
بازرس یا بازرسان مکلفند درباره صحت مطالب و اطلاعاتی که مدیران در اختیار مجامع عمومی گذاشته‎اند اظهارنظر کنند. بازرسان باید اطمینان حاصل نمایند که حقوق صاحبان سهام درحدودی که قانون و اساسنامه‎ی شرکت تعیین کرده است به طور یکسان رعایت شده باشد و درصورتی که مدیران اطلاعاتی برخلاف حقیقت در اختیار صاحبان سهام قرار دهند بازرسان مکلف هستند که مجمع عمومی را از آن آگاه سازند. (ماده‎ی ۱۴۸ ل.ق)

حقوق و اختیارات بازرس

مطابق ماده‎ی۱۴۹ ل.ق:
«بازرس یا بازرسان می‎توانند در هر موقع، هرگونه رسیدگی و بازرسی لازم را انجام داده و اسناد و مدارک و اطلاعات مربوط به شرکت را مطالبه کرده و مورد رسیدگی قرار دهند. بازرس یا بازرسان می‎توانند به مسئولیت خود در انجام وظایفی که برعهده دارند از نظر کارشناسان استفاده کنند به شرط آن‎که آنها را قبلاً به شرکت معرفی کرده باشند.
این کارشناسان در مواردی که بازرس تعیین می‎کند مانند خود بازرس حق هرگونه تحقیق و رسیدگی را خواهند داشت.»
همچنین در صورتی‎که شرکت بازرسان متعدد داشته باشد، هر یک از آن‎ها می‎توانند به تنهایی وظایف خود را انجام دهد اما کلیه‎ی بازرسان باید گزارش واحدی تهیه کنند. در صورت وجود اختلاف‎نظر بین بازرسان، موارد اختلاف با ذکر دلیل در گزارش قید خواهد شد. (تبصره‎ی ماده‎ی۱۵۰ ل.ق)
بنابراین تکالیف و اختیارات بازرسان فردی است و هر یک از آن‎ها می‎تواند به طور انفرادی به انجام تکالیف و اختیارات بپردازد.

مسئولیت‎های بازرس

بازرس دارای دو نوع مسئولیت مدنی و کیفری می‎باشد.

مسئولیت مدنی

مسئولیت مدنی بازرس یا بازرسان تابع قواعد عمومی مسئولیت مدنی است یعنی چنان‎چه بازرس در انجام وظایف قانونی و مقررات اساسنامه‎ی شرکت، مرتکب تخلف شود و همین تخلف موجب ورود زیان به شرکت، سهام‎داران و اشخاص دیگر شود، زیان‎دیده (ذی‎نفع) می‎تواند خسارات وارده را مطالبه نماید.(ماده‎ی ۱۵۴ ل.ق)

مسئولیت کیفری

علاوه‎براین لایحه‎ی قانونی۱۳۴۷ مجازات‎هایی را درخصوص بازرس در شرکت سهامی تعیین نموده است. برابر ماده‎ی۲۶۶ ل.ق اشخاصی که با آگاهی از منع قانونی، سمت بازرسی را می‎پذیرند مجازات می‎شوند.
منظور از منع قانونی موارد مندرج در مواد۱۱۱ و ۱۴۷ ل.ق است.
هم‎چنین درصورتی که بازرس در گزارش خود به مجمع عمومی اطلاعات غیرواقعی بدهد و یا چنین اطلاعاتی را تصدیق نماید، مجازات خواهدشد.البته این جرم از جرایم عمدی است و درصورتی‎که بازرس از روی اشتباه اطلاعات غیرواقعی بدهد مجازات نخواهد شد.